عملکردهای شناختی مغز، طیف گسترده‌ای از ظرفیت‌های رفتاری و فرآیندهای شناختی را در برمی‌گیرد که شامل استدلال کلامی، حل مسأله، برنامه‌ریزی، ترتیب‌گذاری، توانایی حفظ توجه، بهره‌مندی از بازخوردها، عملکرد چند تکلیفی، انعطاف‌پذیری شناختی و توانایی اداره موقعیت‌های جدید می‌باشد.
بخش دیگری از عملکرد های شناختی، شناخت اجتماعی است که بیشتر ادراک هیجانی، باورها و خواسته‌ها و امیال را دربر می‌گیرد، مثل تجربه پاداش و تنبیه، تنظیم رفتارهای اجتماعی و تصمیم‌گیری، که تفسیرهای هیجانی و شخصی را در برمی‌گیرد.
توانبخشی شناختی روشی جهت بازگرداندن ظرفیت‌های شناختی از دست‌رفته است که توسط تمرینات و ارائه محرک‌های هدفمند صورت می‌پذیرد و هدف آن، بهبود عملکرد فرد در اجرای فعالیت‌هاست. در این روش درمانگر اطلاعات حاصل از ارزیابی جلسات، را در نظر گرفته و مبتنی بر آن تکالیفی برای تقویت کارکردهای شناختی مغز طراحی می نمایدو با پیشرفت بیمار درجه دشواری تکلیف را افزایش می‌دهد.
رویکردهای مطرح در توانبخشی شناختی شامل رویکرد جبران یا تطبیق و نیز رویکرد بازتوانی است. در رویکرد جبران، تطبیق‌هایی جهت افزایش کارایی فرد در محیط صورت می‌گیرد و در رویکرد بازتوانی هدف تقویت و بازپروری اجزای شناختی مشخص می‌باشد که با ‌بکارگیری تمرینات و تکالیف شناختی که جهت عملکرد‌های مشخص طراحی شده‌اند، انجام می‌پذیرد. در توانبخشی شناختی فعال‌سازی مکرر و تحریک سیستم‌های توجهی سبب تسهیل تغییرات ظرفیت شناختی می‌گردد.

بازتوانی شناختی رایانه ای(CRT) فرآیندی پرورشی است که طی آن فرد با انجام مکرر تمرینات شناختی، مهارت های اساسی شناختی خود را که مبنای بسیاری از فعالیت های روزانه چون یادگیری و … است، پرورش می دهد. این تمرینات را رایانه به سرعت و با دقت ارائه می کند. نحوه ی ارائه ی این تمرینات به گونه ای است که مهارت های شناختی فرد به چالش کشیده شده و در اثر موفقیت های پی در پی در طی این چالش ها مهارت های شناختی خود را ارتقاء می دهد. در فرآیند پرورش شناختی رایانه ای با استفاده از آزمون ¬های شناختی و تحصیلی، مشاهدات بالینی، عملکرد های روزانه و گزارش های والدین و …، مهارت های شناختی که نیاز به پرورش دارند شناخته شده و برای پرورش هدف گذاری می شوند.
پرورش مغز به طور روزافزونی رایج شده است و تا کنون چندین محصول به منظور ارتقاء عملکرد مهارت های شناختی ارائه شده است. تمرینات شناختی رایانه ای بر اساس اصل انعطاف پذیری مغز طراحی شده اند. این اصل بیانگر توانایی تغییر مغز در پاسخ به محیط و انتظارات آن می باشد؛ به عبارتی دیگر با تغییر در رفتار و پاسخ های خود به محیط می توان تغییراتی را در مغز ایجاد کرد. توانایی انعطاف پذیری عصبی در کودکان نسبت به بزرگسالان بیشتر می باشد، اما قابلیت تغییرپذیری تا پایان عمر باقی می ماند.
با توجه به فوایدی که نرم افزارهای پرورش شناختی از قبیل بازخورد سریع و بدون سوءگیری، ثبت اطلاعات، ارائه ی سریع محرک، محرک های متنوع و … دارند، استفاده از نرم افزار های پرورش شناختی می تواند سودمند باشد. پژوهش ها نشان می دهند که با استفاده از تمرینات شناختی موجود در نرم افزارها می توان بسیاری از مهارت های شناختی را ارتقاء و عملکردهای مغزی را بهبود بخشید و با اجرای منظم، فشرده و مستمر این تمرینات می توان به جمعیت های مختلفی کمک کرد. به عنوان مثال، افراد دارای اختلال بیش فعالی و کمبود توجه، اختلال یادگیری، آسیب مغزی و افراد مسنی که با کاهش های شناختی روبرو شده اند، می توانند از این تمرینات سود ببرند.
نرم افزارهای متنوع و قدرتمندی در این رابطه وجود دارد که شامل Captain’s log، Brain builder، Cogniplus، brainware safari ، working memory و…می شود. اکنون به طور مختصر برخی از این نرم افزارها معرفی می شوند.
Captain’s log-1
نرم افزاری جامع است که به وسیله ی ۵۰ تمرین، مهارت های شناختی اساسی را پرورش می دهد. تمرینات دارای سه سطح نقره، طلا و الماس، و هر سطح دارای ۱۵ مرحله می باشد (به استثناء ۳۰ مرحله ای که در تمرین یادگیری ماز وجود دارد). ساختار سلسله مراتبی، بازخورد مناسب، گزینه های کنترل فراوان و … از ویژگی های خوب این نرم افزار می باشد. این نرم افزار مهارت هایی از قبیل حافظه ی فعال، حافظه ی کوتاه مدت، سرعت پردازش ذهنی، کنترل تکانه، مهارت های شنیداری، حل مسئله و … را پرورش می دهد. همچنین نسخه هایی از این نرم افزار به منظور بهبود توجه و ردیابی دیداری با نام SmartDriver و بهبود مهارت های شنیداری با نام SoundSmart طراحی شده است. پژوهش های فراوانی سودمندی این روش را تأیید کرده اند. افراد دارای سن شش سال و بالاتر می توانند از این نرم افزار استفاده نمایند. به منظور دریافت اطلاعات بیشتر می توانید به سایت WWW.Braintrain.COM رجوع نمایید.
این نرم افزار بازی گونه، یکی از بهترین و معتبرترین نرم افزارهای ارتقاء توانمندهای مغزی است که برای تمام سنین (دبستان به بالا) مناسب می باشد و دارای سطح بندی است. این بازی جذاب توسط بسیاری از افراد و متخصصان در سراسر جهان، به منظور ارتقاء مهارت های توجه و تمرکز، استدلال، مهارت های شنیداری، حافظه فعال، عزت نفس، هماهنگی چشم و دست، کنترل تکانه، سرعت پردازش و واکنش، ومهارتهای حل مساله استفاده می شود..
مطالعات نشان می‌دهند همانطور که تمرینات ورزشی، سبب افزایش سلامت جسمی و پیشگیری از بیماری می‌شود، نرم‌افزارها و تمرینات توانمندسازی مغزی (brain training) سبب بهبود کارکردهای شناختی در افراد AD/HD، LD، آسیب‌های مغزی و دیگر مشکلات شناختی و نیز ارتقاء توانمندی‌های شناختی در افراد سالم می‌گردد.
۵۰عدد برنامه چند-سطحی در captain’s log در سه گروه آموزشی زیر دسته بندی می گردند:
• گروه آموزش مهارتهای توجهی
• گروه آموزش مهارتهای حل مسئله و حافظه
• گروه آموزش حافظه فعال
BrainWare Safari-2
نرم افزاری جامع است که مهارت های شناختی اساسی را در قالب بازی سرگرم کننده و تحریک کننده بهبود می بخشد. این نرم افزار با بهبود مهارت های پردازش ذهنی اساسی دانش آموزان، توانمندی های آنان را برای موفقیت بیشتر در تحصیل افزایش می دهد. این نرم افزار نه تنها برای افراد که دارای نیازهای ویژه می باشند، بلکه برای همه ی دانش آزموان مناسب می باشد. این نرم افزار ۴۱ مهارت شناختی را در ۶ ناحیه ی گسترده پرورش می دهد. این نواحی شامل توجه، حافظه، یکپارچگی حسی، پردازش دیداری، پردازش شنیداری و منطق/استدلال می شود. تمامی بیست تمرین موجود در این نرم افزار دارای ساختار سلسله مراتبی می باشد که به طور پیشرونده ای دشوار می شود. یکی از ویژگی های خوب این نرم افزار طراحی زیبا و سرگرم کننده ی آن برای کودکان می باشد. چندین پژوهش سودمندی این نرم افزار را تأیید کرده اند.
Working Memory Workshop-3
حافظه فعال یکی از مهارت‌های ذهنی مهم و پایه برای بسیاری از توانمندی های مغزی است. حافظه فعال نوعی حافظه کوتاه مدت است که برای حفظ موقت تعدادی از اطلاعات در ذهن، و پردازش آنها به منظور استدلال و حل مسئله به کار می رود و اطلاعات مزاحم را کنار می گذارد. در واقع وقتی استدلال، برنامه ریزی و حل مسئله می کنیم از حافظه فعال خود بهره می گیریم. حافظه فعال نقش مهمی در موفقیت تحصیلی و بویژه مهارتهای حل مسئله و ریاضیات دارد.علاوه بر این، پژوهش‌ها نشان می‌دهند انجام روزانه ۲۰ دقیقه تمرین حافظه فعال به مدت ۲۰ روز، سبب افزایش نمره IQ تا ۴۰ درصد می‌گردد. ظرفیت حافظه فعال در افراد مختلف متفاوت است و این تفاوتها است که سطح هوش عمومی را توسط تست های هوش تعیین می کند. هوش عمومی به این دلیل به حافظه فعال وابسته است که این حافظه محدوده وسیعی از تکالیف پیچیده شناختی را تحت تأثیر قرار می دهد و باعث دریافت نکات، حل مسائل به کمک استدلال و قابل قبول کردن مسائل می گردد.Working Memory Workshop، برنامه‌ای بی نظیر برای تمرین و تقویت انواع حافظه فعال و در سنین و سطوح مختلف می باشد. از این برنامه در بسیاری مقالات و پژوهش‌ها استفاده گشته و کارایی آن در بهبود حافظه فعال و افزایش هوش ثابت شده است.
گروه های هدف این درمان:
بیماران با نقائص شناختی اعم از اختلالات یادگیری (خواندن و نوشتن)، اختلال نقص توجه/ بیش فعالی، اتیسم، اختلال های شناختی ناشی از اعتیاد، ام اس، آلزایمر و آتروفی مغز و دمانس؛همچنین مهارت های هوش، حافظه، یادگیری، حل مسئله، برنامه ریزی، و کارکرد های اجرایی مغزی از طریق CRT مورد تقویت قرار می گیرد.
انواع درمان های قابل ارائه با کمک بازتوانی شناختی:
- تقویت توجه و تمرکزاز جمله دراختلالبیش فعالی- نقص توجه
- تقویت فاکتورهای هوش
- تقویت ظرفیت حافظه فعال
- تقویت کارآمدی حافظه
- تقویت یادگیری و یادآوری
- تقویت کارکرد های اجرایی(Executive Functions) مغزی و تاثیر آن بر مطالعه و یادگیری